فضیلت و برکات نماز جماعت

مقدمه
حضور در نماز جماعت و برگزاری آن به‏طور صحیح، آثار، برکات و فواید بسیاری ـ اعم از فواید فردی، اجتماعی، دنیوی و اخروی ـ دارد که پیشوایان معصوم علیهم السلام در روایات متعدّد و متواتر با عبارات گوناگون بیان فرموده اند و مردم را برای حفظ این سنّت حسنه که از هدایای خدای تعالی به پیامبر خاتم، حضرت محمّد بن عبد الله صلی الله علیه و آله می باشد، ترغیب و تشویق کرده اند و روی آن تأکید زیادی فرموده اند.
به تعبیر فقیه بزرگ، سید محمد کاظم یزدی: «در روایات اسلامی، چنان تأکیدهایی در فضیلت نماز جماعت و مذمّت ترک کنندة آن وارد شده است که نزدیک است آن را به واجبات ملحق نماید.» (۱)
صاحب جواهر نیز در آغاز مبحث نماز جماعت می نویسد: «اَلْجَمَاعَةُ مُسْتَحَبَّةٌ فِی الْفَرَائِضِ الْحَوَاضِرِ الْیوْمِیةِ کُلِّهَا، کِتَاباً وَسُنَّةً مُتَوَاتِرَةً وَاِجْمَاعاً، بَلْ ضَرُورَةٌ مِنَ الدِّینِ یدْخُلُ مُنْکِرُهَا فِی سَبِیلِ الْکَافِرِینَ؛ (۲) به جماعت خواندن همة نمازهای واجب یومیه مستحب است، به دلیل آیات قرآن، روایات متواتره و اجماع فقها؛ بلکه استحباب نماز جماعت از ضروریات دین است که منکر آن در زمرة کافران قرار می گیرد.»
با توجه به اینکه نقل تمام روایات نماز جماعت ـ که به حدّ تواتر معنوی رسیده است ـ و ذکر همة فواید آن از حوصلة این نوشتار مختصر بیرون است؛ به نقل برخی از روایات مربوط به فضیلت و برکات نماز جماعت بسنده می کنیم.

برتری ثواب نماز جماعت بر نماز فرادا
برتری ثواب نماز جماعت بر نماز فرادا در احادیث متعدّد و با تعبیرات گوناگونی بیان شده است که به چهار مورد از آنها اشاره می شود:
۱. در حدیث صحیح «عبد الله بن سنان» از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: «الصَّلَاةُ فِی جَمَاعَةٍ تَفْضُلُ عَلَى کُلِّ صَلَاةِ الْفَرْدِ بِأَرْبَعٍ وَ عِشْرِینَ دَرَجَةً تَکُونُ خَمْساً وَ عِشْرِینَ صَلَاةً؛ (۳) نماز جماعت، بیست و چهار درجه بالاتر از نماز فرادا می باشد، در نتیجه، ثواب بیست و پنج نماز خواهد داشت.»
۲. در حدیث صحیح دیگری «زراره» می گوید: «به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مردم می گویند نماز جماعت بیست و پنج برابر نماز فرادا می باشد، چگونه است؟ فرمود: مردم راست گفته اند. دوباره عرض کردم: آیا دو نفر هم می توانند نماز جماعت تشکیل دهند؟ فرمود: «نَعَمْ وَ یقُومُ الرَّجُلُ عَنْ یمِینِ الْإِمَامِ؛ (۴) آری، و مأموم در طرف راست امام می ایستد.»
۳. شخصی به نام «رزیق» می گوید: «از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «صَلَاةُ الرَّجُلِ فِی مَنْزِلِهِ جَمَاعَةً تَعْدِلُ أَرْبَعاً وَ عِشْرِینَ صَلَاةً وَ صَلَاةُ الرَّجُلِ جَمَاعَةً فِی الْمَسْجِدِ تَعْدِلُ ثَمَانِیاً وَ أَرْبَعِینَ صَلَاةً مُضَاعَفَةً فِی الْمَسْجِدِ وَ إِنَّ الرَّکْعَةَ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَلْفُ رَکْعَةٍ فِی سِوَاهُ مِنَ الْمَسَاجِدِ وَ إِنَّ الصَّلَاةَ فِی الْمَسْجِدِ فَرْداً بِأَرْبَعٍ وَ عِشْرِینَ صَلَاةً وَ الصَّلَاةَ فِی مَنْزِلِکَ فَرْداً هَبَاءٌ مَنْثُورٌ لَا یصْعَدُ مِنْهُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى شَی‏ءٌ وَ مَنْ صَلَّى فِی بَیتِهِ جَمَاعَةً رَغْبَةً عَنِ الْمَسَاجِدِ فَلَا صَلَاةَ لَهُ وَ لَا لِمَنْ صَلَّى مَعَهُ إِلَّا مِنْ عِلَّةٍ تَمْنَعُ مِنَ الْمَسْجِدِ؛ (۵) نماز انسان با جماعت در منزلش معادل بیست و چهار نماز است و نماز با جماعت در مسجد معادل چهل و هشت نماز که در هر مسجد [با توجّه به موقعیت آن] افزایش می یابد، به حدّی که یک رکعت نماز در مسجد الحرام با هزار رکعت در مساجد دیگر برابر است. و یک نماز فرادا در مسجد، برابر با بیست و چهار نماز؛ ولی نماز [فرادا] در منزل، مثل غبار پراکنده است و چیزی از آن به سوی خدا بالا نمی رود. و هر کس که به عنوان اعراض از مسجد در خانه اش نماز جماعت تشکیل دهد، نماز [کامل] ندارد و کسی که با [اقتدا به] او نماز بخواند نیز همان‏طور است؛ مگر اینکه علّتی از رفتن به مسجد مانع شود.»
۴. از امام رضا علیه السلام روایت شده است که در ضمن نامه ای به مأمون نوشت: «وَ الصَّلَاةُ فِی أَوَّلِ الْأَوْقَاتِ وَ فُضِّلَ الْجَمَاعَةُ عَلَى الْفَرْدِ بِکُلِّ رَکْعَةٍ أَلْفَی رَکْعَةٍ وَ لَا تُصَلِّ خَلْفَ فَاجِرٍ لَا تَقْتَدِی إِلَّا بِأَهْلِ الْوَلَایةِ وَ لَا تُصَلِّ فِی جُلُودِ الْمَیتَةِ وَ لَا جُلُودِ السِّبَاع‏؛ (۶) نماز را در اول وقت بخوان، و فضیلت نماز جماعت بر نماز فرادا چنان است که هر رکعت آن به دو هزار رکعت برابر است. و پشت سر انسان [فاسق و] فاجر نماز نخوان، و به غیر اهل ولایت (غیر شیعه) اقتدا نمی شود و در پوست میته و پوست حیوانات درنده نماز نخوان.»
افزایش ثواب نماز جماعت با افزایش افراد
از برخی احادیث استفاده می شود که هر قدر جمعیت نماز جماعت بیش تر باشد، ثواب تک تک افراد آن نیز بیش تر می گردد. چنان که در حدیثی آمده است:
ابو سعید خدری می گوید: «پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: یک روز بعد از نماز ظهر، جبرئیل با هفتاد هزار فرشته نزد من آ مد و گفت: یا محمد! پروردگارت به تو سلام می رساند و دو هدیه به تو عطا می کند که به پیامبران پیشین عطا نکرده است. گفتم: آن دو هدیه کدامند؟ گفت: سه رکعت وتر (۷) و پنج نماز با جماعت. گفتم:  ای جبرئیل! فضیلت نماز جماعت برای امت من چقدر است؟ عرض کرد: یا محمد! اگر دو نفر باشند (یکی امام و دیگری مأموم) خدا برای هر کدام از آنان، در هر رکعت صد و پنجاه نماز می نویسد. اگر سه نفر باشند، برای هر کدام در هر رکعت ششصد نماز، اگر چهار نفر باشند هزار و دویست نماز، اگر پنج نفر باشند دو هزار و چهار صد نماز، در شش نفر چهار هزار و هشتصد نماز، در هفت نفر نه هزار و ششصد نماز، در هشت نفر نوزده هزار و دویست نماز، در نه نفر سی و شش هزار و چهارصد نماز و اگر ده نفر باشند، خدا برای هر نفر در هر رکعت هفتاد و دو هزار و هشتصد نماز می نویسد و اگر بیش تر از ده نفر باشند، اگر تمام دریاها مرکّب، درختها قلم و جنّ و انس و فرشتگان نویسنده شوند، نمی توانند ثواب یک رکعت آن را بنویسند.
یا محمد! برای مؤمن درک کردن یک تکبیر با امام جماعت، از شصت هزار حج و عمره بهتر است و از همة دنیا هفتاد هزار مرتبه بهتر می باشد و یک رکعت نماز که مؤمن با امام جماعت می خواند از صدقه دادن صدهزار دینار بر فقرا بهتر است. و یک سجده که مؤمن با امام جماعت انجام می دهد، از آزاد کردن صد برده بهتر است.» (۸)
بیان شهید ثانی
شهید ثانی رحمه الله در «شرح لمعه» می گوید: «در همة نمازهای واجب، جماعت مستحب است و در نمازهای یومیه (صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشا) مستحب مؤکد، به حدّی که حتی یک نماز یومیه با امام جماعت غیر عالم، معادل با بیست و پنج یا بیست و هفت نماز فرادا می باشد و با امام جماعت عالم معادل با هزار نماز فرادا. و اگر نماز جماعت در مسجد برگزار گردد، ثواب آن به مقدار حاصل ضرب عدد ثواب مسجد (۹) در ثواب جماعت خواهد بود. به عنوان مثال؛ نماز جماعت در مسجد جامع با غیرعالم معادل با دو هزار و هفتصد و با عالم معادل با صد هزار نماز می باشد. و روایت شده است که همة این ثوابها در صورتی است که مأموم تنها یک نفر باشد و اگر بیش تر باشند؛ به خاطر هر نفر به مقدار عدد قبل از آن اضافه می گردد تا به ده نفر برسند که در آن صورت، غیر از خدا کسی نمی تواند ثواب آن جماعت را محاسبه نماید.» (۱۰)
شاید منظور شهید ثانی از روایتی که در ذیل کلام خود اشاره کرده است، همان روایت «ابو سعید خدری» باشد که گذشت.
بیان صاحب عروه رحمه الله
مرحوم سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، در آغاز مبحث نماز جماعت پس از نقل چند روایت دربارة فضیلت آن، می گوید:
«مخفی نماند، هرگاه جهات فضیلت متعدّد باشد، ثواب نماز جماعت نیز مضاعف می گردد، پس اگر نماز جماعت در مسجد بازار اقامه شود، ثوابش دوازده برابر اضافه می گردد. در مسجد محلّه بیست و پنج برابر، در مسجد جامع صد برابر، در مسجد کوفه هزار برابر و در حرم حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام دویست هزار برابر می گردد. اگر پشت سر عالم یا سید باشد افضل و اگر پشت سر عالم سید باشد افضل از آن می باشد. هر چه امام جماعت مورد اعتمادتر و پرهیزکارتر و افضل باشد، فضیلت جماعت بیش تر می گردد و هر چه مأمومین افراد با فضل و معرفت باشند، نماز جماعت افضل می باشد و هر قدر تعداد مأمومین بیش تر باشند ثواب نماز جماعت بیش تر خواهد بود و ترک نماز جماعت از روی بی اعتنایی و اعراض یا به عنوان سبک شمردن آن جایز نیست.» (۱۱)
نماز جماعت، کفّاره گناهان
طبق مضمون برخی از روایات، شرکت در نماز جماعت موجب آمرزش گناهان می گردد. همان گونه که به سند «حسن» سعد بن طریف از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرموده است: «ثَلَاثٌ دَرَجَاتٌ وَ ثَلَاثٌ کَفَّارَاتٌ وَ ثَلَاثٌ مُهْلِکَاتٌ وَ ثَلَاثٌ مُنْجِیاتٌ... أَمَّا الْکَفَّارَاتُ فَإِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی السَّبَرَاتِ وَ الْمَشْی بِاللَّیلِ وَ النَّهَارِ إِلَى الْصَلَوَاتِ وَ الْمُحَافَظَةُ عَلَى الْجَمَاعَاتِ...؛ (۱۲) سه چیز [مایة افزایش] درجات و سه چیز کفارة گناهان و سه چیز هلاک کننده و سه چیز نجات دهنده است... و امّا کفّارات (اعمال موجب آمرزش گناهان) عبارتند از: وضوی کامل در هوای سرد، روز و شب برای ادای نمازها [به مسجد] رفتن و محافظت بر نماز جماعت... .»
نماز جماعت مایة علوّ درجات
روایاتی وجود دارد که ضمن بیان فواید نماز جماعت، به افزایش درجات اهل آن نیز اشاره کرده است، مانند این حدیث که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده است: «وَ مَنْ مَشَى إِلَى مَسْجِدٍ یطْلُبُ فِیهِ الْجَمَاعَةَ کَانَ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ سَبْعُونَ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ یرْفَعُ لَهُ مِنَ الدَّرَجَاتِ مِثْلُ ذَلِکَ فَإِنْ مَاتَ وَ هُوَ عَلَى ذَلِکَ وَکَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ سَبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ یعُودُونَهُ فِی قَبْرِهِ وَ یبَشِّرُونَهُ وَ یؤْنِسُونَهُ فِی وَحْدَتِهِ وَ یسْتَغْفِرُونَ لَهُ حَتَّى یبْعَث؛ (۱۳)‏ کسی که برای شرکت در نماز جماعت به مسجد برود، برای هر قدمش هفتاد هزار حسنه داده می شود و به همان اندازه درجاتش بالا می رود. اگر ـ در حالی که برنامه اش چنین است ـ بمیرد، خدای مهربان هفتاد هزار فرشته را مأمور می کند که از او در قبرش عیادت کنند و به او بشارت دهند و در تنهایی مونس او باشند و تا قیامت برای او استغفار نمایند.»
و «زید النرسی» می گوید: «از امام موسی بن جعفر علیه السلام شنیدم که از پدر بزرگوارش نقل می فرمود: «مَنْ أَسْبَغَ وُضُوءَهُ فِی بَیتِهِ وَ تَمَشَّطَ وَ تَطَیبَ ثُمَّ مَشَى مِنْ بَیتِهِ غَیرَ مُسْتَعْجِلٍ وَ عَلَیهِ السَّکِینَةُ وَ الْوَقَارُ إِلَى مُصَلَّاهُ رَغْبَةً فِی جَمَاعَةِ الْمُسْلِمِینَ لَمْ یرْفَعْ قَدَماً وَ لَمْ یضَعْ أُخْرَى إِلَّا کُتِبَ لَهُ حَسَنَةٌ وَ مُحِیتْ عَنْهُ سَیئَةٌ وَ رُفِعَتْ لَهُ دَرَجَةٌ فَإِذَا مَا دَخَلَ الْمَسْجِدَ إِلَى أَنْ قَالَ علیه السلام ثُمَّ افْتَتَحَ الصَّلَاةَ مَعَ الْإِمَامِ جَمَاعَةً إِلَّا وَجَبَتْ لَهُ مِنَ اللَّهِ الْمَغْفِرَةُ وَ الْجَنَّةُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یسَلِّمَ الْإِمَامُ؛ (۱۴) کسی که درخانه اش وضوی کامل بگیرد، به سر شانه بزند و بوی خوش استعمال کند، سپس با حالت وقار و آرامش برای درک جماعت مسلمانان به سوی مصلی (مسجد یا غیر آن) برود، برای هر قدمی که برمی دارد یک حسنه برای او نوشته می شود و یک گناه از او محو می شود و یک درجه مقامش ترقّی می کند. زمانی که داخل مسجد شود و نماز را با اقتدا به امام جماعت شروع کند، پیش از سلام نماز، آمرزش گناهان و ورود به بهشت از سوی خدا برای او حتمی می شود.»
در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای هر کدام از نمازهای یومیه که به جماعت خوانده شود، ثواب و درجه خاصی شمرده شده است: «مَنْ صَلَّى الْفَجْرَ فِی جَمَاعَةٍ ثُمَّ جَلَسَ یذْکُرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ کَانَ لَهُ فِی الْفِرْدَوْسِ سَبْعُونَ دَرَجَةً بُعْدُ مَا بَینَ کُلِّ دَرَجَتَینِ کَحُضْرِ الْفَرَسِ الْجَوَادِ الْمُضَمَّرِ سَبْعِینَ سَنَةً وَ مَنْ صَلَّى الظُّهْرَ فِی جَمَاعَةٍ کَانَ لَهُ فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ خَمْسُونَ دَرَجَةً بُعْدُ مَا بَینَ کُلِّ دَرَجَتَینِ کَحُضْرِ الْفَرَسِ الْجَوَادِ خَمْسِینَ سَنَةً وَ مَنْ صَلَّى الْعَصْرَ فِی جَمَاعَةٍ کَانَ لَهُ کَأَجْرِ ثَمَانِیةٍ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ کُلُّهُمْ رَبُّ بَیتٍ یعْتِقُهُمْ وَ مَنْ صَلَّى الْمَغْرِبَ فِی جَمَاعَةٍ کَانَ لَهُ کَحَجَّةٍ مَبْرُورَةٍ وَ عُمْرَةٍ مَقْبُولَةٍ وَ مَنْ صَلَّى الْعِشَاءَ فِی جَمَاعَةٍ کَانَ لَهُ کَقِیامِ لَیلَةِ الْقَدْرِ؛ (۱۵) کسی که نماز صبح را به جماعت بخواند و بعد از آن تا طلوع آفتاب بنشیند و مشغول ذکر باشد، برای او در فردوس هفتاد درجه داده می شود که میان هر دو درجه به اندازة هفتاد سال دویدن اسب تندرو و تمرین داده شده فاصله می باشد. و هر کس نماز ظهر را به جماعت بخواند، برای او در جنّات عدن پنجاه درجه داده می شود که فاصلة هر دو درجه به اندازة پنجاه سال دویدن اسب تندرو می باشد. و هر کس نماز عصر را به جماعت به جای آورد، برای او به اندازة ثواب آزاد کردن هشت نفر از اولاد حضرت اسماعیل می باشد که هر کدام از آنها صاحب خانواده باشد. و هر که نماز مغرب را به جماعت گزارد، برای او ثواب حج و عمرة مقبول خواهد بود. و کسی که نماز عشا را به جماعت برپا کند، همانند احیای شب قدر ثواب دارد.»
اعطای ثواب شهید
در مواردی به نمازگزاران با جماعت، وعدة ثواب شهید داده شده است، چنان که در خطبة طولانی ای که ابن عباس از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نقل کرده است، این مطلب به چشم می خورد: «مَنْ حَافَظَ عَلَى الْجَمَاعَةِ حَیثُ مَا کَانَ مَرَّ عَلَى الصِّرَاطِ کَالْبَرْقِ اللَّامِعِ فِی أَوَّلِ زُمْرَةٍ مَعَ السَّابِقِینَ وَ وَجْهُهُ أَضْوَأُ مِنَ الْقَمَرِ لَیلَةَ الْبَدْرِ وَ کَانَ لَهُ بِکُلِّ یوْمٍ وَ لَیلَةٍ حَافَظَ عَلَیهَا ثَوَابُ شَهِید؛ (۱۶) کسی که بر نماز جماعت محافظت کند و هر جا باشد سعی کند در نماز جماعت شرکت نماید، در قیامت همراه با سابقان در اولین گروه مثل برق جهندة درخشان از صراط می گذرد، در حالی که صورتش نورانی تر از ماه بدر (ماه شب چهاردهم) است، و برای هر شبانه روزی که مواظبت بر نماز جماعت داشته است، ثواب شهید به او داده می شود.»
کسب پاداش کامل
در برخی روایات برای اهل نماز جماعت و جمعه وعدة اعطای پاداش کامل داده شده است، همان گونه که از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده: «مَنْ صَلَّى الْخَمْسَ فِی الْجَمَاعَةِ وَ حَافَظَ عَلَى الْجُمُعَةِ فَقَدِ اکْتَالَ الْأَجْرَ بِالْمِکْیالِ الْأَوْفَى وَ قَالَ تَعَالَى «ثُمَّ یجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفى»؛ (۱۷) کسی که هر روز نمازهای پنجگانه را با جماعت بخواند و بر نماز جمعه مواظبت نماید، پاداش خود را به‏طور کامل تر دریافت می کند، و خدا فرموده است: «ثُمَّ یجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفى‏»؛ (۱۸) «سپس به او جزای کافی داده خواهد شد»
اعطای مقام شفاعت
طبق مضمون آیات قرآن هیچ کس نمی‏تواند دیگری را شفاعت کند؛ مگر به اذن خدا. (۱۹) و اما اینکه خدا به چه کسانی اذن شفاعت می دهد، مطلبی است که در روایات بیان شده و از آ نها استفاده می شود که علاوه بر پیامبران و امامان علیهم السلام خدا به افراد دیگری نیز اذن شفاعت می دهد، از جملة آنها سه گروه هستند که در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است: «إِنَّ اللَّهَ وَعَدَ أَنْ یدْخِلَ الْجَنَّةَ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ بِغَیرِ حِسَابٍ وَ یشَفِّعَ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فِی ثَمَانِینَ أَلْفاً الْمُؤَذِّنُ وَ الْإِمَامُ وَ رَجُلٌ یتَوَضَّأُ ثُمَّ یدْخُلُ الْمَسْجِدَ فَیصَلِّی فِی الْجَمَاعَةِ؛ (۲۰) خدا وعده داده است که سه نفر را بدون حساب وارد بهشت کند و هر کدام از آنان دربارة هشتاد هزار نفر شفاعت کنند. آنان عبارت اند از: مؤذن، امام و کسی که وضو بگیرد، بعد به مسجد برود و در نماز جماعت شرکت نماید.»
فلسفة نماز جماعت
۱. وسیله علنی شدن اسلام
در دین مقدس اسلام، بعضی از اعمال از قبیل اذان و اعمال حج وسیلة آشکار شدن اسلام و اتمام حجت به دیگران است که نماز جماعت نیز یکی از آن اعمال می باشد، چنان که در حدیث به سند حسن از امام رضا علیه السلام نقل شده است: «إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجَمَاعَةُ لِئَلَّا یکُونَ الْإِخْلَاصُ وَ التَّوْحِیدُ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْعِبَادَةُ لِلَّهِ إِلَّا ظَاهِراً مَکْشُوفاً مَشْهُوراً لِأَنَّ فِی إِظْهَارِهِ حُجَّةً عَلَى أَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ لِیکُونَ الْمُنَافِقُ وَ الْمُسْتَخِفُّ مُؤَدِّیاً لِمَا أَقَرَّ بِهِ یظْهِرُ الْإِسْلَامَ وَ الْمُرَاقَبَةَ وَ لِیکُونَ شَهَادَاتُ النَّاسِ بِالْإِسْلَامِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ جَائِزَةً مُمْکِنَةً مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الْمُسَاعَدَةِ عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى وَ الزَّجْرِ عَنْ کَثِیرٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ (۲۱) نماز جماعت برای این قرار داده شده است که اخلاص، [اعتقاد به] توحید، اسلام و عبادت به خدا آشکار و علنی باشد؛ زیرا آشکار کردن آن موجب اتمام حجّت خدای یگانه بر مردم کلّ دنیا می باشد، و افراد منافق و سبک شمارندگان نماز که اظهار اسلام و مراقبت می کنند، به مورد اقرار خود عمل نمایند. و گواهی مردم به مسلمان بودن یکدیگر جایز و ممکن گردد. علاوه بر اینها در نماز جماعت فوایدی از قبیل یاری بر نیکی و تقوا، و بازداشتن از بسیاری از گناهان وجود دارد.»
۲. وسیلة تشخیص اهل نماز از بی نماز
اگر نماز جماعت نبود، تشخیص اهل نماز از بی نماز مشکل و یا در مواردی غیر ممکن می شد؛ بنابراین یکی از فواید تشریع نماز جماعت آن است که افراد نمازخوان از بی نماز شناسایی شوند. همان گونه که در حدیث زیر به سند حسن از امام صادق علیه السلام روایت شده است: «إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجَمَاعَةُ وَ الِاجْتِمَاعُ إِلَى الصَّلَاةِ لِکَی یعْرَفَ مَنْ یصَلِّی مِمَّنْ لَا یصَلِّی وَ مَنْ یحْفَظُ مَوَاقِیتَ الصَّلَاةِ مِمَّنْ یضَیعُ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ یمْکِنْ أَحَداً أَنْ یشْهَدَ عَلَى أَحَدٍ بِالصَّلَاحِ لِأَنَّ مَنْ لَمْ یصَلِّ فِی جَمَاعَةٍ فَلَا صَلَاةَ لَهُ بَینَ الْمُسْلِمِینَ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَلَا صَلَاةَ لِمَنْ لَمْ یصَلِّ فِی الْمَسْجِدِ مَعَ الْمُسْلِمِینَ إِلَّا مِنْ عِلَّةٍ؛ (۲۲) تشریع نماز جماعت و اجتماع برای نماز، به خاطر این است که نمازگزار از بی نماز شناخته شود، و افراد مواظب اوقات نماز از ضایع کنندة آن معلوم گردند. اگر نماز جماعت نبود، برای هیچ‏کس امکان نداشت که به‏خوبی کسی گواهی دهد؛ زیرا کسی که با جماعت نماز نخواند، در میان مسلمانان نماز ندارد؛ چون رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: نماز کسی که بدون عذر با مسلمانان در مسجد نماز نخواند، نماز نیست.»
۳. اثبات عدالت
یکی از راههای اثبات عدالت افراد، اهل نماز بودن آنان است و اثبات اهل نماز بودن نیز از طریق نماز جماعت میسّر می گردد، همچنان‏که در حدیث طولانی با سند صحیح از امام صادق علیه السلام روایت شده است که حضرت در مقام معرّفی انسان عادل و بیان اوصاف آن، مواظبت بر نماز جماعت را یکی از نشانه های عادل شمرده و فرموده اند: «... وَ یکُونُ مِنْهُ التَّعَاهُدُ لِلصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ إِذَا وَاظَبَ عَلَیهِنَّ وَ حَفِظَ مَوَاقِیتَهُنَّ بِحُضُورِ جَمَاعَةٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ أَنْ لَا یتَخَلَّفَ عَنْ جَمَاعَتِهِمْ فِی مُصَلَّاهُمْ إِلَّا مِنْ عِلَّةٍ فَإِذَا کَانَ کَذَلِکَ لَازِماً لِمُصَلَّاهُ عِنْدَ حُضُورِ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ فَإِذَا سُئِلَ عَنْهُ فِی قَبِیلِهِ وَ مَحَلَّتِهِ قَالُوا مَا رَأَینَا مِنْهُ إِلَّا خَیراً مُوَاظِباً عَلَى الصَّلَوَاتِ مُتَعَاهِداً لِأَوْقَاتِهَا فِی مُصَلَّاهُ فَإِنَّ ذَلِکَ یجِیزُ شَهَادَتَهُ وَ عَدَالَتَهُ بَینَ الْمُسْلِمِینَ وَ ذَلِکَ أَنَّ الصَّلَاةَ سِتْرٌ وَ کَفَّارَةٌ لِلذُّنُوبِ وَ لَیسَ یمْکِنُ الشَّهَادَةُ عَلَى الرَّجُلِ بِأَنَّهُ یصَلِّی إِذَا کَانَ لَا یحْضُرُ مُصَلَّاهُ وَ یتَعَاهَدُ جَمَاعَةَ الْمُسْلِمِینَ؛ (۲۳) یکی از راههای شناخت عادل، مواظبت بر نمازهای پنجگانه می باشد؛ وقتی که مواظبت بر نمازها کند و با حضور در جماعت مسلمانان وقت نمازها را رعایت نماید و بدون عذر از جماعت مسلمانان در مصلّایشان تخلّف نکند، پس هر گاه از افراد قبیله و محلّه اش دربارة او سؤال شود، خواهند گفت: ما از او جز نیکی چیزی ندیدیم؛ بر نمازها و وقت آنها در مصلّایش دقّت دارد. همین مطلب، عدالت او را میان مسلمانان اثبات و شهادت او را مجاز می گرداند، و این به خاطر آن است که نماز، پوشش و کفّارة گناهان می باشد، اگر کسی در مصلّا حاضر نشود و بر جماعت مسلمانان مواظبت نداشته باشد، شهادت بر نمازخوان بودن او ممکن نمی گردد.»
از این حدیث معلوم می شود که اگر کسی در نماز جماعت شرکت نکند، برای اثبات عدالت و حتّی اثبات اهل نماز بودن او مشکل به‏وجود می‏آید؛ چون دربارة او از هر کسی سؤال شود، نمی تواند چیزی بگوید و ناچار باید بگوید: «او را نمی شناسم.»
همچنان‏که از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله روایت شده است: «إِذَا سُئِلْتَ عَمَّنْ لَا یشْهَدُ الْجَمَاعَةَ فَقُلْ لَا أَعْرِفُهُ؛ (۲۴) اگر دربارة کسی که در نماز جماعت حاضر نمی شود از تو سؤال شد، بگو: نمی شناسمش.»
۴. وسیلة حسن ظنّ
در برخی از روایات آمده است که نسبت به اهل نماز جماعت حسن ظنّ داشته باشید و گواهی او را بپذیرید. همچنان‏که در روایتی امام صادق علیه السلام از جدّش رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرموده است: «مَنْ صَلَّى الْخَمْسَ فِی جَمَاعَةٍ فَظُنُّوا بِهِ خَیراً؛ (۲۵) کسی که نمازهای پنجگانه را با جماعت بخواند، به او حُسن ظنّ داشته باشید.»
و در روایت دیگر از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «مَنْ صَلَّى خَمْسَ صَلَوَاتٍ فِی الْیوْمِ وَ اللَّیلَةِ فِی جَمَاعَةٍ فَظُنُّوا بِهِ خَیراً وَ أَجِیزُوا شَهَادَتَهُ؛ (۲۶) کسی که در شبانه روز نمازهای پنجگانه را با جماعت بخواند، به او حُسن ظنّ داشته و شهادت او را بپذیرید.»
۵. سبب دوری از نفاق و آتش
یکی دیگر از فواید نماز جماعت، دوری از نفاق در دنیا و نجات از آتش در آخرت است. همان گونه که در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم: «مَنْ صَلَّى أَرْبَعِینَ یوْماً فِی الْجَمَاعَةِ یدْرِکُ التَّکْبِیرَةَ الْأُولَى کُتِبَ لَهُ بَرَاءَتَانِ بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ وَ بَرَاءَةٌ مِنَ النِّفَاقِ؛ (۲۷) کسی که چهل روز نمازش را با جماعت بخواند و به گونه ای حاضر شود که در همة نمازها تکبیر اوّل امام را درک نماید، دو نوع برائت برای او نوشته می شود: برائت از آتش دوزخ و برائت از نفاق.»
از این حدیث استفاده می شود که حضور مرتّب در نماز جماعت موجب می شود انسان در دنیا اهل نفاق و دورویی نباشد و در نتیجة آن، در آخرت نیز اهل دوزخ نشود.
۶. وسیلة رفع بلا
اهل نماز جماعت در پیشگاه خدا آنقدر احترام دارند که خدا به خاطر آنها از دیگران نیز عذاب دنیوی را تأخیر می اندازد. «اصبغ بن نباته» روایت می کند که امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَیهُمُّ بِعَذَابِ أَهْلِ الْأَرْضِ جَمِیعاً حَتَّى لَا یتَحَاشَى مِنْهُمْ أَحَدا ًفَإِذَا نَظَرَ إِلَى الشِّیبِ نَاقِلِی أَقْدَامِهِمْ إِلَى الصَّلَاةِ وَ الْوِلْدَانِ یتَعَلَّمُونَ الْقُرْآنَ رَحِمَهُمُ اللَّهُ فَأَخَّرَ ذَلِکَ عَنْهُمْ؛ (۲۸) خدای عزّ و جلّ [در اثر گناه مردم] تصمیم می گیرد همة اهل زمین را عذاب کند، و حتی یک نفر از آنها را استثنا نکند؛ ولی وقتی نگاه می کند به پیرانی که به سوی نماز قدم برمی دارند و به کودکانی که قرآن می آموزند، به آنها رحم می کند و عذاب اهل زمین را تأخیر می اندازد.»
۷. اجابت دعای اهل جماعت
برخی از اعمال صالح در قبولی دعا تأثیر دارند و یکی از آنها نماز جماعت است. از حضرت علی علیه السلام روایت شده است: «إِنَّ اللَّهَ یسْتَحْیی مِنْ عَبْدِهِ إِذَا صَلَّى فِی جَمَاعَةٍ ثُمَّ سَأَلَهُ حَاجَتَهُ أَنْ ینْصَرِفَ حَتَّى یقْضِیهَا؛ (۲۹) هر گاه بنده ای نمازش را با جماعت بخواند و حاجتش را از خدا درخواست نماید، خداوند از دست خالی برگشتن او حیا می کند تا اینکه حاجتش را برآورده می فرماید.»
از این حدیث استفاده می شود که یکی از موارد استجابت دعا، تعقیبات و دعا بعد از نماز جماعت است.
۸. علامت جوانمردی
طبق روایتی از امام صادق علیه السلام، امیرمؤمنان علیه السلام در وصیت خود به فرزندش «محمد حنفیه» حضور در نماز جماعت را یکی از علامتهای جوانمردی معرفی فرموده است: «وَ اعْلَمْ أَنَّهُ مُرُوَّةُ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ مُرُوَّتَانِ مُرُوَّةٌ فِی حَضَرٍ وَ مُرُوَّةٌ فِی سَفَرٍ وَ أَمَّا مُرُوَّةُ الْحَضَرِ فَقِرَاءَةُ الْقُرْآنِ وَ مُجَالَسَةُ الْعُلَمَاءِ وَ النَّظَرُ فِی الْفِقْهِ وَ الْمُحَافَظَةُ عَلَى الصَّلَاةِ فِی الْجَمَاعَاتِ وَ أَمَّا مُرُوَّةُ السَّفَرِ فَبَذْلُ الزَّادِ وَ قِلَّةُ الْخِلَافِ عَلَى مَنْ صَحِبَکَ وَ کَثْرَةُ ذِکْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کُلِّ مَصْعَدٍ وَ مَهْبَطٍ وَ نُزُولٍ وَ قِیامٍ وَ قُعُودٍ؛ (۳۰) بدان که جوانمردی مرد مسلمان دو گونه است: جوانمردی در وطن و جوانمردی در سفر. و اما جوانمردی در وطن عبارت است از: قرائت قرآن، همنشینی با علما، مطالعه در فقه و محافظت بر نماز جماعت. و اما جوانمردی در سفر عبارت است از: بخشش از زاد و توشة خود به دیگران، مخالفت کم تر با هم سفر خود و ذکر و یاد خدا در همة حالات صعود (رفتن به بلندی)، مهبط (سراشیبی)، نزول (ورود به منزل)، ایستادن و نشستن.»
تأکید بر جماعت نماز صبح و عشا
اگر چه جماعت، در نمازهای پنجگانة شبانه روز استحباب دارد؛ ولی در برخی از روایات به جماعت صبح و عشا تأکید بیش تری شده است و در برخی از آنها در کنار نماز عشا، نماز مغرب نیر ذکر شده و در برخی نیز تنها به نماز جماعت صبح تأکید شده است.
در حدیث صحیح «عبد الله بن سنان» می گوید: «امام صادق علیه السلام می فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز صبح را خواند. بعد از نماز به طرف اصحاب خود رو کرد و از چند نفر نام برد و فرمود: آیا اینها به نماز جماعت حاضر شده اند؟ اصحاب گفتند: نه، یا رسول الله! فرمود: آیا غایب هستند (به مسافرت رفته اند) ؟ عرض کردند نه. فرمود: «أَمَا إِنَّهُ لَیسَ مِنْ صَلَاةٍ أَشَدَّ عَلَى الْمُنَافِقِینَ مِنْ هَذِهِ الصَّلَاةِ وَ الْعِشَاءِ وَ لَوْ عَلِمُوا ای فَضْلٍ فِیهِمَا لَأَتَوْهُمَا وَ لَوْ حَبْواً (۳۱)؛ (۳۲) برای منافقین، هیچ نمازی از این نماز (صبح) و عشا سخت تر نیست، اگر فضیلت این دو نماز را می دانستند به این دو نماز می آمدند، اگر چه از راه رفتن عاجز باشند و به صورت سینه خیز بیایند.»
و در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است: «مَنْ صَلَّى الْغَدَاةَ وَ الْعَاءَ الْآخِرَةَ فِی جَمَاعَةٍ فَهُوَ فِی ذِمَّةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ ظَلَمَهُ فَإِنَّمَا یظْلِمُ اللَّهَ وَ مَنْ حَقَّرَهُ فَإِنَّمَا یحَقِّرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ؛ (۳۳) کسی که نماز صبح و عشای آخر را با جماعت بخواند، در پناه خدای عزّ و جلّ قرار می گیرد، هر که به او ظلم کند، گویی به خدا ظلم کرده و هر که او را تحقیر نماید، گویی خدا را تحقیر نموده است.»
در روایت دیگر حضرت علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرموده است: «مَنْ صَلَّى رَکْعَتَینِ قَبْلَ صَلَاةِ الْغَدَاةِ وَ رَکْعَتَی الْغَدَاةِ فِی جَمَاعَةٍ رُفِعَتْ صَلَاتُهُ یوْمَئِذٍ فِی صَلَاةِ الْأَبْرَارِ وَ کُتِبَ یوْمَئِذٍ فِی وَفْدِ الْمُتَّقِینَ؛ (۳۴) کسی که قبل از نماز صبح دو رکعت نماز (نافلة صبح) بخواند و نماز صبح را با جماعت بجای آورد، آن روز نمازش در بین نماز نیکوکاران بالا می رود و در آن روز نامش در گروه با تقوایان ثبت می شود.»
با توجه به مضمون روایات زیادی که در فضیلت نماز جماعت وارد شده است و برخی از آنها در این مقاله بیان شد، فقهای اسلام در آغاز مبحث نماز جماعت نوشته اند: «مستحب است نمازهای واجب خصوصاً نمازهای یومیه را به جماعت بخوانند و در نماز صبح، مغرب و عشا، خصوصاً برای همسایة مسجد و کسی که صدای اذان مسجد را می شنود بیش تر سفارش شده است.» (۳۵)
از مطالعة مجموع روایاتی که در این مقاله نقل شد، اهمیت نماز جماعت در نمازهای یومیه به خصوص در نمازهای صبح، مغرب و عشا و بالأخص در نماز صبح روشن می گردد.
فواید نماز صبح از نظر پزشکی
با توجه به تأکید روایات معصومین علیهم السلام به نماز جماعت صبح، لازم است یادآوری شود که بیداری صبح و نماز صبح، از نظر طبی نیز فواید بسیاری دارد که در اینجا با یکی از آنها آشنا می شویم.
در ماهنامه «معارف»، تحت عنوان «تأثیر نماز صبح بر کاهش حمله های قلبی» آمده است:
«تحقیقات نشان می دهد ادای به موقع نماز صبح و بیدار شدن از خواب طولانی به‏ویژه در حوالی صبح می تواند در پیشگیری از بیماریهای قلبی ـ عروقی مؤثر باشد.»
«دکتر مهرداد فخر الدینی» متخصص قلب و عروق در گفتگو با «ایسنا» واحد علوم پزشکی ایران گفت: با توجه به اینکه حملات قلبی به خصوص سکته های قلبی در اوایل صبح بیش تر اتفاق می افتد و در این زمان غلظت خون به حداکثر رسیده، فشار خون و فاکتورهای لخته شدن خون در رگها در بیش ترین میزان آن است، بنابراین بیدار شدن در این زمان می تواند به کنترل و تنظیم گردش خون و کار کرد قلب کمک کند.
وی در ادامه افزود: ضمن اینکه گرفتگی قلب و حملات قلبی از خطرناک ترین بیماریهاست و خواب طولانی مدت در شبانه روز عامل اصلی تصلب شرائین و انسداد شاهرگها است، ادای نماز صبح به دلیل همزمانی آن با اوایل صبح و همچنین ایجاد آرامش روحی در افراد در کاهش فاکتورهای خطر حملات قلبی مؤثر است.
وی افزود: علاوه بر این فاکتور، در فصل زمستان نیز به دلیل تأثیر سرما، افزایش گرفتگی عروق و حملات قلبی بیش تر دیده می شود.
دکتر فخر الدینی خاطرنشان کرد: بنابراین نماز به موقع در هنگام صبح و بیدار شدن در اوایل صبح به جلوگیری از سکته های قلبی کمک کرده و در فعالیت هورمونها، سلولها و در نتیجه تنظیم گردش خون نقش مؤثری دارد.» (۳۶)
اگر چه در گزارش فوق تنها روی بیداری صبح و نماز صبح تأکید شده و سخنی از نماز جماعت به میان نیامده است؛ ولی پرواضح است که در صورت اقامة نماز صبح به جماعت، به دلیل رفت و آمد به مسجد و تحرک بیش تر، فایدة مذکور بهتر به دست می آید. به خصوص در معرض هوای بین الطلوعین قرار گرفتن که فواید خاصی دارد.
نکتة مهم
ممکن است بعضی از مردم از این همه پاداش و ثوابی که برای نماز جماعت بیان شده است تعجب کنند و بگویند چگونه برای عمل آسانی که در عرض چند دقیقه انجام می گیرد این همه پاداش داده می شود؟!
در جواب باید گفت:
۱. پاداش الهی را نباید با دستمزد دادن کارفرما به کارگران تشبیه و مقایسه کرد، تا کمی و زیادی کار مقیاس پاداش قرار گیرد؛ چون بندگان خدا با انجام اعمال صالح، از خدا طلبکار نمی شوند و هیچ موجودی نمی تواند حقّی بر خدا داشته باشد؛ بنابراین، پاداشهای الهی از باب تفضّل و بنده‏نوازی است، نه از نوع مزد و حقّ الزحمه!. (۳۷)
۲. برای خدا هیچ کاری مشکل نیست و هر چه اراده کند انجام می شود:
«اِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیئاً أَنْ یقُولَ لَهُ کُنْ فَیکُونُ»؛ (۳۸) «کار خدا این گونه است که هر گاه خواست به چیزی بگوید: باش، فوراً می شود.»
۳. پذیرش اعمال بندگان در پیشگاه حضرت حق و مورد لطف و عنایت قرار گرفتن آنان به کمیت و حجم ظاهری اعمال بستگی ندارد؛ بلکه ملاک عمده در قبولی اعمال و تفضّل پاداش از طرف خدا همان کیفیت اعمال و خلوص نیت عامل آنهاست.
۴. اکثر این پاداشها مربوط به قیامت است، اگر به عظمت و گستردگی آن جهان توجه شود، این پاداشها تعجّب انگیز نخواهد بود.
با توجه به مطالب فوق معلوم می شود خدای مهربان همة پاداشهایی را که در روایات معصومین علیهم السلام برای شرکت کنندگان در نماز جماعت وعده داده شده است عطا خواهد کرد؛ ولی به شرط اینکه نماز جماعت با شرایط کامل برگزار گردد و شرکت کنندگان نیز با رعایت وظایف دینی از قبیل حلال بودن کسب و ادای حقوق واجب الهی و مردمی و با نیت خالص و بدون ریا شرک نمایند.
صاحب جواهر رحمه الله پس از نقل بعضی از روایات مربوط به فضیلت نماز جماعت می نویسد:
«وَلاَ اِستِبعَادَ فِی شَیءٍ مِمَّا ذُکِرَ فِیهِ عَلَی لُطفِ اللهِ وَرَأفَتِهِ وَفَضلِهِ وَحِکمَتِهِ خُصُوصاً بَعدَ أَن کَانَ ذَلِکَ هَدیتَهُ مِنهُ اِلَی حَبِیبِهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله، فَلاَ غرو اَن عَظُمَت؛ اِذِ الهَدَایاَ عَلَی مِقدَارِ مُهدِیهَا، لَکِن مِنَ المَعلُومُ أنَّ ذَلِکَ کُلِّهِ لِلجَمَاعَةِ الصَّحِیحَۀِ لاَ مُطلَقاً، فَیَنبَغِی المُحَافَظَۀ فِیهَا حِینَئِذٍ عَلَی جَمِیعِ مَا یُعتَبَرُ فِیهَا؛ هیچ کدام از ثوابهایی که برای نماز جماعت ذکر شده است از لطف، رأفت، فضل و حکمت خدا بعید نمی‏باشد، به خصوص نماز جماعت که هدیۀ خدای مهربان بر حبیب خودش حضرت محمد صلی الله علیه و آله است، پس این هدیه هرچه بزرگ‏تر باشد بهتر است؛ زیرا هدایا به اندازه هدیه کننده آنها می‏باشد. لکن روشن است که همۀ این فضیلتها و آثار، برای نماز جماعت صحیح خواهد بود، نه هر جماعت، بنابراین لازم است که همۀ آداب و شرایط نماز جماعت به دقّت رعایت شود.»